“Ông ơi! Năm nay chờ cháu về, rồi nhà ta gói bánh chưng nhé”.
Đó là lời hẹn của đứa em con chú tôi ở xa với ông nội cách Tết mấy tuần.
Vâng! Tết cổ truyền đã là phong tục bao đời của người dân Việt. Để có một cái Tết no đủ, nhà tôi phải lên kế hoạch trước cả 6 tháng. Chuẩn bị nuôi trong chuồng con lợn, đàn gà, và ít cá to ở ao để chờ ngày con cháu đoàn viên đông đủ. Cái không khí rộn ràng trước Tết sao mà vui đến thế! Bọn trẻ thơ ngây ngày đó trông chờ nhất có lẽ là được cùng người lớn quây quần gói bánh chưng. Nhà tôi thường gói vài chục chiếc để dâng cúng tổ tiên, để biếu, còn lại để ra Giêng đi cấy mang ra đồng lót dạ.
Năm nào cũng vậy, vào sáng tinh mơ ngày tất niên thì trong nhà đã mở tivi liên khúc các bài nhạc xuân, rực rỡ sắc hoa, vang tiếng cười. Cả nhà tập trung lại mỗi người một việc. Nhiệm vụ của ông là chẻ giang, lột thành từng chiếc lạt mềm dẻo. Bà nội ngồi giã thảo quả, hạt tiêu nhỏ mịn. Cạnh bờ giếng, mẹ cặm cụi đãi gạo, đãi đỗ, thái thịt tẩm ướp gia vị. Ngoài vườn, chú chuẩn bị củi, xếp gạch làm bếp chờ nổi lửa. Còn các anh chị được giao nhiệm vụ rửa từng chiếc lá dong cho sạch, lau thật khô. Bà tôi vẫn bảo lá dong gói bánh đẹp phải là loại bánh tẻ, cuống nhỏ, bản to vừa phải. Để cho bắt mắt, hôm trước mẹ còn giã lá riềng, vắt lấy nước ngâm với gạo cho sắc bánh xanh hơn. Chọn mỗi loại nguyên liệu, xử lý mỗi công đoạn đều phải rất cẩn thận. Chỉ cần sao nhãng chút là có khi kém ngon cả mẻ bánh.
Khi công tác chuẩn bị xong thì bên hiên đã trải sẵn một chiếc chiếu. Bố đảm nhiệm công đoạn gói bánh. Đôi bàn tay thoăn thoắt những động tác thuần thục, tôi nhìn mà ngưỡng mộ. Người ta thường sử dụng khuôn gỗ, nhưng bố gói vo mà cũng vừa vặn không thua kém gì. Từng lượt lá được xếp tinh tế, ngay ngắn. Hai lá trong lật mặt xanh vào trong làm cho bánh tươi đẹp hơn. Các lá ngoài thì ngửa mặt trong ra, để luộc bánh bày lên có màu đẹp. Sau đó, bố đổ bát gạo nếp vào giữa lá, cho đậu xanh vào, đặt một miếng thịt, lại cho đậu xanh vào, đổ gạo nếp lên phủ kín nhân, cuối cùng là gấp lá và buộc lạt. Quy trình cứ như thế. Trẻ con chúng tôi có tính lăng xăng, tò mò. Lúc đầu thì ngồi xếp lá, lớn hơn chút thì tập tẹ gói cái bánh chưng bé (bánh đùm). Chẳng biết có phải cố ý hay không mà hầu như nhà nào cũng vậy. Khi ngâm gạo luôn ngâm nhiều thêm một chút, để lát cho con nít có vài chiếc bánh nhỏ xinh. Mỗi đứa sẽ có riêng một cái, chúng tự đánh dấu để phân biệt, khỏi lẫn lộn. Những chiếc bánh nhỏ thôi nhưng nhân đôi niềm vui và hạnh phúc.
Trong lúc bố gói bánh, cả nhà ngồi xung quanh chuyện trò vui vẻ. Những câu chuyện cuộc sống, chuyện xóm làng được nối tiếp. Bố chia sẻ kinh nghiệm gói bánh phải lựa tỷ lệ các nguyên liệu cân đối, gói cho vừa tay. Gói chặt tay quá bánh sẽ cứng, dễ rách lá, lỏng tay quá bánh bị nhão. Gấp lá cũng phải gọn gàng, thẩm mỹ, nếu không sẽ làm xấu bánh. Nồi luộc tốt nhất bằng tôn tráng kẽm, củi nhãn, hạn chế luộc bằng củi dễ bị ám mùi…
Còn nhớ ngày ấy, ông tôi giảng giải cặn kẽ về nguồn gốc ý nghĩa của ngày Tết và tục lệ gói bánh chưng, sự tích gắn liền với chàng Lang Liêu. Cái bánh chưng vuông mộc mạc mà hội tụ đủ cả các yếu tố lịch sử, nhân sinh; âm dương ngũ hành xanh, vàng, đen, trắng. Mỗi loại nguyên liệu đều mang ý nghĩa biểu trưng cho ngọc thực, cỏ cây, muông thú, no đủ sung túc. Cái lạt giang gói ghém chằng buộc như tình cảm gia đình đoàn kết, lá nọ che chở lá kia, đùm bọc những hương vị thuần khiết chân chất. Muốn ra thành phẩm thì phải qua nước, qua lửa như con người ta cũng phải qua gian nan thử thách mới trưởng thành. Khi đã có thành phẩm đẹp rồi thì đến khâu luộc bánh cũng phải thật cẩn thận. Xếp bánh vào nồi thật ngay ngắn, chèn chặt lá để khi sôi bánh không bị xô đẩy. Trải dưới một lớp cuống lá dong cho khỏi dính đáy nồi, phủ mặt nồi. Luôn chế nước cho đủ cho ngập bánh, căn lửa cháy để điều chỉnh.
Buổi tối, chúng tôi ngồi canh nồi bánh chưng sôi sùng sục, đánh tú lơ khơ, thích lắm! Trời lạnh mà ngồi bên bếp củi hai má ửng hồng. Có lẽ chả có gì sung sướng hơn thế. Nào là ngô, khoai, thịt được chuẩn bị từ trước, chỉ chờ đống than hồng được cời ra. Cứ vừa nướng trực tiếp, vừa ăn vừa thổi. Chao ơi, sao mà ngon đến vậy! Nhất là cái dư vị bánh chưng nhỏ của chúng tôi gói, được vớt ra lò ăn ngay, nóng hổi thơm lừng. Khó có từ ngữ nào mà diễn tả hết. Cả một ký ức khoảng trời thơ ấu gói trong chiếc bánh nhỏ.
Đến khoảng 22 giờ đêm, bánh chín thì vớt ra ngâm nước lạnh, rửa hết nhựa lá bám, sau đó xếp ra tấm ván thẳng ép nhẹ, nắn. Cái bánh chưng đẹp phải chắc tay, vuông vức bốn góc, dày đều. Lấy một cặp bánh đẹp nhất, bọc thêm một lượt lá dong tươi xanh, hai tay thành kính dâng lên ban thờ tiên tổ cúng Giao thừa. Một cảm giác thiêng liêng mà gần gũi.
Bánh chưng không chỉ là lễ vật đơn thuần thể hiện lòng biết ơn, thơm thảo. Đó còn là tinh hoa của ẩm thực của sự kế thừa tiếp nối, mang nhiều ý nghĩa về giá trị cuộc sống con người, gửi gắm ước nguyện. Ngày nay, bánh chưng Tết đã được bày bán như một mặt hàng. Nhiều người cứ bảo mua cho tiện. Nhưng tôi thì không nghĩ vậy. Gia đình tôi vẫn duy trì phong tục gói bánh như một cách gìn giữ nét văn hoá truyền thống, phong tục của nền văn minh lúa nước, tinh hoa ẩm thực, linh hồn Tết Việt.
