Trong năm 2024, Cơ quan Khí quyển và đại dương Mỹ và Sáng kiến Rạn san hô quốc tế đã chính thức xác nhận Sự kiện tẩy trắng san hô toàn cầu lần thứ 4 diễn ra vào năm 2024, với những đợt sóng nhiệt đại dương rất khốc liệt ảnh hưởng đến Đại Tây Dương, Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương. Khởi sinh tại biển Caribbe vào hè năm 2023 và lan rộng khắp thế giới trong năm 2024, sự kiện này đã phá hủy các hệ sinh thái san hô theo cách chưa từng có. Trong bốn lần diễn ra sự kiện tẩy trắng thì hai sự kiện 2014–2017 và 2023–2024 đều bắt đầu trước khi xảy ra El Niño, cho thấy đó là hệ quả từ một sự tiến triển không ngừng của biến đổi khí hậu. Thông thường, sóng nhiệt đại dương và những dị thường của nhiệt độ bề mặt biển đã là một mối đe dọa nghiêm trọng nhất với các rạn san hô ở khu vực nước nông khi làm giảm sự bao phủ của san hô sống, đa dạng san hô và phức hợp cấu trúc các rạn san hô.
Vậy các rạn san hô của Việt Nam có chịu ảnh hưởng của sự kiện tẩy trắng này không, đặc biệt với khu vực nhiều san hô nhất là miền Trung và miền Nam? Để trả lời câu hỏi này, các nhà khoa học đã thực địa lấy mẫu tại vịnh Nha Trang và Côn Đảo. Phân tích dữ liệu vệ tinh NOAA/CRW ở khu vực biển miền Nam cho thấy, các dị thường nhiệt độ bề mặt biển lan rộng qua toàn bộ cột nước ở phần mở rộng của rạn san hô tại Côn Đảo theo chiều thẳng đứng mà không có sự khác biệt giữa các vùng rạn san hô nông và sâu. Do đó, tỉ lệ các rạn san hô bị tẩy trắng và chết lớn chưa từng có trong lịch sử, đặc biệt ở Côn Đảo. Vào tháng 6/2024, tình trạng tẩy trắng xuất hiện theo chiều thẳng đứng trên toàn bộ các rạn san hô Côn Đảo, với mức tẩy trắng trung bình 97,5% tổng diện tích san hô ở độ sâu 2 đến 5mét và 85,7% ở độ sâu 10 đến 12 m. Loài Acroporidae nhạy cảm với nhiệt độ, vốn chiếm hơn 60% tổng lượng san hô Côn Đảo, bị tẩy trắng tới 98,5% nhưng tới tháng 10 cùng năm thì hầu như chết hết ở mọi điểm thực địa. Riêng loài Porites kháng nhiệt bị tẩy trắng 94%.
Tình trạng này chứng tỏ nhiệt độ bề mặt biển năm 2024 đã vượt qua mọi ngưỡng kháng cự của san hô và mọi cơ chế thích nghi của san hô và hệ sinh thái trước nhiệt độ bề mặt biển đều có giới hạn, không có sự thích nghi lâu dài liên tục nào đủ mạnh.
Trong khi đó, san hô Nha Trang chỉ bị tẩy trắng ở mức vừa phải, 33,6% và san hô phục hồi rộng rãi sau 1,5 tháng kể từ khi bắt đầu dòng nước trào lên. Tỉ lệ bị tẩy trắng lớn nhất là loài foliose Montipora và Faviidae, tiếp theo là Porites và Acropora. Một đặc điểm quan trọng ở vùng biển miền Trung, đặc biệt Nha Trang, là sự thay đổi rõ rệt về không gian trong phân bố của tác động sóng nhiệt với các rạn san hô, do sự xuất hiện những khu vực dòng nước trào lên cục bộ, bắt nguồn từ hiện tượng sóng nội. Thường xuất hiện vào mùa gió Tây Nam (từ tháng 6 đến tháng 9 hằng năm), sóng nội hình thành được dọc theo vùng biển miền Trung Việt Nam chủ yếu là các tín hiệu được sinh ra tại vùng thềm lục địa bởi các sóng lớn, xuyên qua lưu vực từ eo biển Luzon, theo công bố của các nhà nghiên cứu Viện Hải dương học trên tạp chí Khoa học và Công nghệ biển.
Nhờ vậy trước khi tác động lên san hô thì nhiệt độ mặt nước đã giảm xuống. Dòng trào cục bộ được coi là một trong những yếu tố hiệu quả chống lại sự gia nhiệt của nhiệt độ bề mặt biển nên làm giảm sự căng thẳng nhiệt và làm giảm phản ứng tẩy trắng san hô. Tuy nhiên, sự cứu rỗi chỉ phát huy tác dụng với các rạn san hô nông, nếu nhiệt độ bề mặt biển trùng với thời gian diễn ra dòng trào cục bộ, đồng thời phải đủ mạnh để làm giảm đáng kể nhiệt độ ở các lớp nước phía trên.
Hàng thập kỷ tới các xu hướng nhiệt độ bề mặt biển ngày một gia tăng và khốc liệt hơn, các khu vực có hiện tượng dòng nước trào cục bộ sẽ được coi là nơi trú ẩn, giúp tăng cường sức chống chịu và bảo tồn san hô.
GS. Konstantin S. Tkachenko (Viện Nghiên cứu Sinh học biển Nam A.O. Kovalevsky, Viện Hàn lâm Khoa học Nga) và cộng sự ở Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga xuất bản bài báo “Unprecedented coral bleaching in Southern Vietnam in 2024: the only hope for thermal refuges?” trên tạp chí Coral Reefs.
