Sức hút từ cây ngắn ngày và thực tế thị trường
Vài năm gần đây, bất chấp rủi ro, nhiều hộ nông dân ở một số tỉnh miền núi phía Bắc đã phá bỏ diện tích cây ăn quả lâu năm để chuyển sang trồng cây giang – một loài thực vật thuộc họ tre, nứa – với mục đích thu hoạch lá xuất khẩu.
Cây giang (Maclurochloa tonkinensis) vốn là loài lâm sản ngoài gỗ mọc tự nhiên phổ biến ở vùng núi phía Bắc. Với đặc tính sinh trưởng mạnh, ít sâu bệnh và không đòi hỏi kỹ thuật canh tác phức tạp, loại cây này nhanh chóng lọt vào "mắt xanh" của người dân. Đặc biệt, so với chu kỳ dài của cây gỗ lớn như keo, bồ đề hay sự bấp bênh của cây quế, hồi, cây giang được ví như "cỗ máy in tiền" ngắn hạn.
Chị Triệu Thị Thắm, một nông dân tại thôn Khe Bín, xã Lâm Thượng (Lào Cai) cho biết, sức hấp dẫn của loại cây này nằm ở khả năng thu hồi vốn nhanh: "Chỉ sau 6 tháng xuống giống, cây đã cho thu hoạch lứa đầu tiên. Những năm cao điểm, thương lái lùng sục tận vườn thu mua lá tươi loại A với giá lên tới 35.000 đồng/kg để xuất sang Đài Loan, Trung Quốc gói bánh".
Theo tính toán của người dân vào thời điểm giá tốt (khoảng 20.000 đồng/kg), với mật độ trồng 500 khóm/ha, năm đầu tiên mỗi héc-ta có thể mang lại doanh thu khoảng 30 triệu đồng. Đến năm thứ 3, khi cây khép tán thành bụi lớn, năng suất đạt tới 50kg lá/khóm, doanh thu lý thuyết có thể chạm ngưỡng 500 triệu đồng/ha – một con số trong mơ đối với người làm nông nghiệp miền núi.
Tuy nhiên, giấc mơ đổi đời từ lá giang nhanh chóng gặp trắc trở khi thị trường tiêu thụ chính là Trung Quốc và Đài Loan giảm nhập khẩu.
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Sinh thái nông nghiệp, ông Triệu Tiến Phượng (thôn Khe Bín, xã Lâm Thượng) – nguyên Phó Chủ tịch UBND xã Tân Phượng (huyện Lục Yên cũ) – chia sẻ một thực tế buồn: "Cách đây 5 năm, khi nguồn lá giang rừng cạn kiệt, người dân đua nhau đưa cây về vườn nhà. Nhưng hiện nay, giá lá rớt thê thảm chỉ còn quanh mốc 10.000 đồng/kg, thậm chí có thời điểm thương lái ngừng thu mua. Nhiều hộ gia đình lâm vào cảnh thua lỗ, công chăm sóc bỏ sông bỏ bể, buộc phải phá bỏ vườn cây để tìm hướng đi khác".
Sự phụ thuộc hoàn toàn vào một thị trường xuất khẩu tiểu ngạch khiến người nông dân mất hoàn toàn quyền định giá. Từ vị thế "cây thoát nghèo", cây giang trở thành gánh nặng kinh tế khi chi phí phân bón, nhân công thu hái không đổi, nhưng đầu ra lại bấp bênh.
Định hướng quy hoạch và giải pháp canh tác bền vững
Nhìn nhận về vấn đề này, ông Chu Thanh Sơn - Chánh Văn phòng Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Lào Cai - thẳng thắn thừa nhận: "Dù cây giang mang lại thu nhập nhất thời cho bà con, nhưng đến nay tỉnh vẫn chưa có bất kỳ dự án đánh giá chính thức hay văn bản quy hoạch vùng trồng cụ thể cho loại cây này. Việc chuyển đổi hoàn toàn là tự phát".
Thực tế cho thấy, việc ồ ạt trồng cây giang không chỉ gây rủi ro kinh tế mà còn tiềm ẩn nguy cơ phá vỡ cân bằng sinh thái. Cây giang thuộc họ tre nứa, có bộ rễ ăn nông và lan rộng, việc trồng thuần loài trên diện tích lớn thay thế cây gỗ lớn hoặc cây ăn quả có thể ảnh hưởng đến khả năng giữ nước và chống xói mòn của đất dốc.
Bài học từ cây giang tại Lào Cai không mới. Trước đó, điệp khúc "trồng - chặt" đã từng diễn ra với cây thanh long, dưa hấu hay mít Thái ở nhiều địa phương khác. Để giải quyết bài toán này, thiết nghĩ cần một cách tiếp cận đồng bộ như rà soát, đưa ra khuyến cáo và quy hoạch rõ ràng, không để người dân "tự bơi" trong ma trận cây giống.
Bên cạnh đó, cần thúc đẩy mô hình xen canh bền vững. Thay vì độc canh cây giang, nên chăng người nông dân có thể trồng xen canh với cây dược liệu dưới tán rừng hoặc kết hợp với cây gỗ lớn để vừa đảm bảo sinh kế ngắn hạn (lấy ngắn nuôi dài), vừa bảo vệ thảm thực vật và độ phì nhiêu của đất. Đặc biệt, yếu tố then chốt là liên kết chuỗi giá trị. Việc sản xuất phải gắn liền với hợp đồng bao tiêu của doanh nghiệp chế biến, tránh tình trạng phụ thuộc hoàn toàn vào thương lái.
