Chỉ trong ba tháng đầu năm 2025, những con số lao dốc đã gióng lên hồi chuông báo động. Câu hỏi đặt ra là: Chúng ta đang vấp phải điều gì? Và đâu là lối ra cho một ngành hàng từng được xem là mũi nhọn đầy triển vọng?
Báo động đỏ: Xuất khẩu rau quả lao dốc, sầu riêng chững lại
Mặc dù sở hữu khí hậu lý tưởng và nguồn nông sản phong phú, xuất khẩu rau quả của Việt Nam đang chứng kiến đà suy giảm nghiêm trọng. Theo số liệu của Hiệp hội Rau quả Việt Nam, trong quý I/2025, tổng kim ngạch chỉ đạt khoảng 1,1 tỷ USD – giảm 13% so với cùng kỳ năm trước. Tháng 1 đạt 416 triệu USD (giảm 5,2%), tháng 2 tiếp tục rớt xuống 303 triệu USD (giảm 6,5%) và dù tháng 3 nhích lên 420 triệu USD, con số này vẫn thấp hơn 10,5% so với tháng 3/2024.
Đặc biệt, mặt hàng sầu riêng – từng được kỳ vọng là “ngôi sao” tăng trưởng – hiện rơi vào trạng thái chững lại khi gặp hàng loạt rào cản như hết vụ, kiểm tra tồn dư Cađimi (Cd), bệnh đốm vàng và siết chặt truy xuất nguồn gốc từ phía Trung Quốc. (Đáng chú ý, Trung Quốc hiện chiếm tới 64% tổng kim ngạch xuất khẩu rau quả và hơn 95% lượng sầu riêng xuất khẩu của Việt Nam). Sự phụ thuộc quá lớn khiến toàn ngành trở nên mong manh, dễ tổn thương mỗi khi chính sách từ thị trường này thay đổi.
Căn bệnh trầm kha: Chuỗi cung ứng yếu kém và tư duy sản xuất lạc hậu
Sự sụt giảm không chỉ là hệ quả của thị trường, mà còn phản ánh những vấn đề cố hữu trong nội tại ngành rau quả Việt Nam. Từ chuỗi cung ứng manh mún, thiếu tính chuyên nghiệp, đến kỹ thuật sau thu hoạch, bảo quản, đóng gói còn yếu kém. Logistics xuất khẩu có chi phí cao hơn các nước trong khu vực, trong khi năng lực kiểm soát chất lượng và đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế như MRL, kiểm dịch, truy xuất nguồn gốc… vẫn rất hạn chế.
Trong bối cảnh thị trường toàn cầu ngày càng khắt khe – đặc biệt tại Mỹ, Nhật, Hàn Quốc, Úc hay New Zealand – nông sản Việt buộc phải vượt qua các hàng rào kỹ thuật về dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, đánh giá nguy cơ dịch hại, mã số vùng trồng, an toàn thực phẩm, điều kiện lao động và phát triển bền vững. Khi thế giới đã sang trang, tư duy “bán nhanh – bán rẻ” rõ ràng không còn phù hợp.
Bài học sống còn: Chuyển mình từ gốc rễ để đi xa hơn
Mục tiêu 8 tỷ USD xuất khẩu rau quả năm 2025 liệu có khả thi? Câu trả lời là rất khó – nếu ngành không bước vào một cuộc tái cấu trúc mạnh mẽ. Dù đã có hơn 8.000 mã số vùng trồng, gần 1.600 mã số cơ sở đóng gói và 93 sản phẩm nông sản được gắn thương hiệu quốc gia, những con số này vẫn chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Gốc rễ vẫn chưa được giải quyết: chất lượng chưa được xây dựng từ gốc.
Giải pháp sống còn là phải chuẩn hóa toàn bộ chuỗi giá trị: từ mã số vùng trồng minh bạch, vùng nguyên liệu đạt chuẩn GAP quy mô lớn, đến công nghệ bảo quản – đóng gói – vận chuyển sau thu hoạch. Ngành rau quả Việt cũng cần đa dạng hóa thị trường, không dồn tất cả vào một quốc gia. Và quan trọng hơn hết: cần xây dựng hệ sinh thái xuất khẩu dựa trên giá trị, thay vì chỉ chạy theo sản lượng.
Việt Nam không thiếu cơ hội – nhưng vẫn thiếu một tư duy làm nông bài bản và bền vững. Nếu không thay đổi từ số lượng sang chất lượng, từ tự phát sang chiến lược, từ thị trường dễ tính sang tiêu chuẩn quốc tế, ngành rau quả sẽ mãi dậm chân tại chỗ, thậm chí bị loại khỏi cuộc chơi toàn cầu. Đây không chỉ là câu chuyện của người nông dân, mà là bài toán sống còn của cả một ngành hàng. Và nếu bạn là doanh nghiệp, startup hay một người làm nông – hãy bắt đầu bằng câu hỏi: “Sản phẩm của mình liệu có thể đi được xa hơn không?”
