Giữa những tán cây xanh um ven làng, cây chay đứng lặng lẽ. Không rực rỡ như khế, chẳng thơm ngọt như xoài, cây chay quê chỉ có thứ quả tròn nhỏ, vỏ sần, ruột đỏ au như máu thắm. Ngày nay, ít người còn nhớ đến nó, nhưng với những ai từng sống giữa thôn quê, quả chay là một phần ký ức – mộc mạc mà sâu sắc như hương đồng nội giữa trưa hè.
Hồi xưa, quả chay là “gia vị của cái nghèo”. Chẳng có giấm, chẳng có cà chua, mẹ hái mấy quả chay chín, bổ đôi, dầm nước ấm rồi lọc lấy thứ nước đỏ au, sánh nhẹ. Chỉ cần đổ vào nồi cá rô, cá diếc đang sôi là hương vị lập tức dậy lên – chua thanh, thơm dịu, khiến cả gian bếp quê như sống dậy. Mỗi lần nồi canh chua dậy hơi, lũ trẻ ngồi chờ cơm cứ nuốt nước miếng liên hồi.
Có những mùa, cây chay sai trĩu quả. Mẹ treo rổ chay sau hiên, gió hong khô, giữ dành cho những ngày mưa gió. Mỗi lần lấy ra, ngâm nước là ruột lại đỏ rực, hương chua dịu vẫn vẹn nguyên. Với người quê, quả chay không chỉ là thứ nêm nếm, mà còn là cách cất giữ mùa nắng – thứ “báu vật của bếp nghèo”.
Giờ đây, người ta quen với đủ loại gia vị công nghiệp: giấm, tương, bột nêm, nước sốt. Mọi thứ tiện và đều, nhưng lại thiếu cái hồn riêng. Không còn vị chua dịu dặt của chay, không còn thứ sắc đỏ tự nhiên làm đẹp nồi canh, bữa cơm cũng mất đi phần giản dị mà ấm áp.
Quả chay quê là thứ không ai trồng để bán. Nó tự mọc, tự sống, tự ra hoa, kết quả như một món quà; không đòi hỏi gì. Trẻ con hái chay chơi, người lớn dùng chay nấu ăn, người già phơi chay làm thuốc – mỗi thế hệ đều có cách riêng để gắn bó với nó.
Khi đời sống đủ đầy hơn, những thứ mộc mạc như quả chay lại dần biến mất. Cây bị chặt để lấy chỗ cho nhà mới, người không còn hái, chợ không còn bán. Nhưng ở đâu đó, trong ký ức mỗi người, quả chay vẫn còn nguyên vị – chua mà ngọt, giản dị mà bền lâu.
Nhiều khi, chỉ cần thấy ai đó nhắc đến quả chay ruột đỏ, lòng tôi lại chùng xuống. Như thể vừa thoáng thấy một bóng dáng thân quen – người mẹ cúi bên bếp khói lam, tay cầm đôi đũa cả, vừa nêm nếm vừa cười: “Chay này chua vừa, nồi cá thế là ngon rồi đấy!”
Giờ mẹ đã bạc tóc, bếp gas thay cho bếp củi, và giấm công nghiệp thay cho quả chay.
Nhưng trong mùi khói ký ức, hễ nhắm mắt lại, vẫn nghe hương chua thanh ấy phảng phất — như lời gọi của quê hương, giản dị mà tha thiết đến tận cùng.
