Tình hình này hiện có lẽ vẫn chưa thay đổi nhiều do hai điểm yếu là vốn xã hội và vốn tổ chức của hợp tác xã.
Một nghiên cứu gần đây của TS. Hứa Hồng Hiểu, giảng viên trường Đại học Cần Thơ, và cộng sự đăng trên tạp chí World Development Sustainability, dựa trên phỏng vấn sâu với hai HTX ở Cần Thơ và An Giang, đã phần nào lý giải vì sao HTX lại yếu ớt trong nền nông nghiệp Việt Nam với một cái nhìn sâu sắc. Hai trường hợp được lựa chọn trong nghiên cứu này được cho là mô hình hoạt động hiệu quả, nhưng vẫn có những “điểm yếu ngầm” đe dọa sự bền vững của các tổ chức này. Những điểm yếu đó, ở những HTX khác, có thể sẽ còn bộc lộ rõ ràng và đáng quan ngại hơn.
Vốn xã hội của hợp tác xã
Trong bối cảnh nền nông nghiệp Việt Nam còn hoạt động manh mún, nhỏ lẻ và đại đa phần (70%) người nông dân đều có trình độ học vấn thấp, chưa qua đào tạo, HTX đáng lẽ phải trở thành một “đầu tàu” tập hợp và liên kết họ để tạo ra những sản phẩm chất lượng, có chỗ đứng trên thị trường. Một trong những yếu tố quan trọng của hợp tác xã chính là vốn gắn kết (bonding capital) - thể hiện mối quan hệ thân thiết, niềm tin, tinh thần chia sẻ lợi ích chung, cùng hướng tới mục tiêu chung của các xã viên. Yếu tố này có mối liên hệ mật thiết với tính bền bỉ, khả năng chống chịu (resilience) của HTX, giúp họ có thể vực dậy trước khó khăn, biến cố trong hoạt động - “phẩm chất” có tính sống còn đối với ngành nông nghiệp vốn ẩn chứa nhiều rủi ro vì sự biến động của thị trường và thời tiết.
Kết quả nghiên cứu cho thấy, dù là mô hình đang hoạt động hiệu quả, thì “vốn gắn kết” của các HTX được phỏng vấn vẫn rất “nghèo”. Luôn tồn tại một sự chia rẽ tương đối sâu sắc giữa các xã viên, giữa các nhóm xã viên hoặc giữa xã viên với ban quản lý HTX trong cùng một tổ chức. Chẳng hạn, HTX tại Cần Thơ “bị” phân chia thành hai nhóm nhỏ đối lập là những xã viên có đánh giá tích cực và tiêu cực về HTX. Trong đó, “hầu như không có ngoại lệ, những người có nhận thức tích cực về HTX đều là họ hàng hoặc hàng xóm của ban quản lý HTX”. Tại An Giang, một nhóm nông dân có năng lực cao, một mặt vừa hoạt động trong HTX, mặt khác lại tự lập một nhóm nhỏ kinh doanh riêng bên ngoài để tự quyết định về sản xuất lúa giống. Nhóm nông dân này cũng cho rằng họ dành nhiều thời gian và công sức hơn cho các hoạt động tập thể của HTX so với các thành viên khác trong ban quản lý, nhưng lại được hưởng lợi ít hơn nhiều xã viên khác vì sở hữu ít cổ phần hơn.
Về phía người lãnh đạo HTX, họ cũng dè chừng các xã viên, như Giám đốc HTX ở Cần Thơ thừa nhận ông chỉ mời một số ít thành viên mình tin tưởng tham gia vào sản xuất lúa giống theo hợp đồng. Ông giải thích thêm rằng sản xuất lúa giống đòi hỏi phải có kỹ thuật cao, công chăm sóc nhiều, diện tích đất phù hợp và phải đồng thuận tuân thủ theo điều khoản hợp đồng với đối tác, nhưng ông không thấy nhiều xã viên có kinh nghiệm trong những công việc này.
Ngoài ra, TS. Hứa Hồng Hiểu nhận định trong HTX vẫn có những “phân tầng” nhất định như giữa nông dân sở hữu nhiều đất và ít đất, nông dân có năng lực cao và năng lực chưa cao, hay giữa xã viên là nam giới và nữ giới. Những nhóm này không nhất thiết mâu thuẫn với nhau, nhưng có những rào cản khiến họ khó tham gia tích cực và hưởng lợi từ HTX. Anh lấy ví dụ những người nông dân giỏi, có năng lực cao vẫn sẵn sàng chia sẻ kinh nghiệm với những người nông dân có năng lực thấp hơn, nhưng sẽ có những khoảng cách trong tư duy khiến việc trao đổi giữa hai bên ít hiệu quả.
Vốn tổ chức của hợp tác xã
Chìa khóa quan trọng có thể hóa giải được vấn đề “vốn gắn kết” của HTX nói trên là một nguồn vốn ít ai để ý, đó là vốn tổ chức. Nguồn vốn này thể hiện ở khả năng tổ chức và quản lý của một đơn vị - được quyết định phần lớn bởi người lãnh đạo.
TS. Hứa Hồng Hiểu cho biết mấu chốt để xây dựng lòng tin trong một HTX là sự trao đổi, tương tác giữa các xã viên thông qua hoạt động sản xuất, chia sẻ. “Đối với người nông dân, HTX quan trọng vì ngoài chuyện kinh tế còn có chia sẻ kiến thức, kinh nghiệm sản xuất. Số lần lặp lại càng nhiều thì tính trách nhiệm và độ tin cậy sẽ tăng lên. Độ tin cậy và tính trách nhiệm mạnh chừng nào thì tổ chức mạnh chừng đó”, anh nói. Những người lãnh đạo HTX có thể thúc đẩy những hoạt động trao đổi như vậy, bằng việc thấu hiểu tâm tình và văn hóa địa phương. Chẳng hạn như bên cạnh tổ chức những cuộc hội họp chính thức và có phần cứng nhắc, họ có thể thúc đẩy việc chia sẻ kinh nghiệm qua những bữa ăn, “bữa nhậu” theo kiểu “miền Tây” cho các xã viên sau những hoạt động tập thể - một hình thức từng rất phổ biến khi HTX còn là đầu mối tiếp nhận của nhiều dự án tập huấn, chuyển giao công nghệ ở giai đoạn trước năm 2010.
Lãnh đạo HTX cần thiết phải là người có trình độ, năng lực để dẫn dắt và đưa ra những quyết định quan trọng trong HTX. TS. Hứa Hồng Hiểu đánh giá các lãnh đạo HTX “nhiều người rất tích cực, rất vì cộng đồng nhưng năng lực quản lý của họ kém”. Bên cạnh đó, do yêu cầu xã viên phải là chủ hộ gia đình nên cả xã viên lẫn ban quản lý HTX đều thường lớn tuổi, có những người không còn tham gia sản xuất nông nghiệp, nên vừa khó đóng góp ý kiến hay đưa ra quyết định tại các cuộc họp của HTX, vừa có xu hướng bảo thủ và ít cởi mở hơn với những yêu cầu thay đổi và cải tiến kỹ thuật. Đa số cũng có trình độ học vấn và năng lực chưa cao nên “nhiều khi chính sách nhà nước đưa xuống công nghệ cao nhưng khổ nỗi khả năng tiếp thu và áp dụng của họ còn thấp”, anh chia sẻ.
Việc nâng cao năng lực của các HTX có thể phải xuất phát từ người đứng đầu. Và một khi đã tìm được người đứng đầu có trình độ, phải có cơ chế trao quyền cho họ. Các HTX nông nghiệp không hẳn thiếu vắng hoàn toàn những làn gió trẻ trung, và thực tế đã có những người trẻ được bổ nhiệm làm giám đốc HTX, chủ yếu do quy định giám đốc HTX phải có trình độ đại học. Nhưng phần nhiều trong số này thường là sinh viên mới ra trường, không có tài sản như sở hữu đất đai và chưa xây dựng được uy tín trong cộng đồng nên rất khó trở thành tiếng nói tập hợp và có sức nặng trong HTX. Vì vậy, những người trẻ có trình độ thường chỉ là giám đốc trên giấy tờ, còn quyền quản lý và đưa ra quyết định có thể vẫn thuộc về Chủ tịch Hội đồng quản trị HTX - người có trình độ học vấn hạn chế và chủ yếu quản trị HTX theo kinh nghiệm, TS. Hứa Hồng Hiểu phân tích.
Một khi người giám đốc trẻ thực sự có trình độ, năng lực và thực quyền, HTX có thể thể hiện được vai trò quan trọng nhất của mình là “giải quyết được cái khó chung cho cộng đồng”. TS. Hứa Hồng Hiểu lấy ví dụ anh Trầm Minh Thuần - người điều hành HTX Long Hiệp chuyên sản xuất, kinh doanh lúa gạo ở tỉnh Trà Vinh. Là Thạc sĩ ngành Luật Kinh tế nên anh Trầm Minh Thuần rất thành thạo những công việc như làm hồ sơ xuất khẩu hay hợp đồng với người nông dân, cũng như am hiểu nhu cầu của thị trường nước ngoài nên lựa chọn được những giống lúa xuất khẩu giá cao cho HTX trồng. “Để người ta tin thì anh phải chứng minh được anh có tiềm năng làm HTX thành công”, TS. Hứa Hồng Hiểu nói. “Những anh như vậy [mà làm lãnh đạo] thì HTX vai trò lớn lắm”.
-----
(1) https://tapchikinhtetaichinh.vn/nang-cao-hieu-qua-hoat-dong-cua-hop-tac-xa-nong-nghiep.html
