Mặc dù mô hình lúa tái sinh từ gốc rạ có thể mang lại cho bà con nông dân khoảng 1 tạ lúa/1 sào đất, nhưng "bài toán lời – lỗ" không đơn giản như vậy. Lợi ích ngắn hạn dễ dàng bị đánh lừa bởi cái giá phải trả trong dài hạn. Những hậu quả như phát tán dịch hại, thoái hóa đất và giảm năng suất đang dần hiện ra trên từng thửa ruộng, từng lớp đất, từng vụ mùa tiếp nối.
Đồng ruộng không nghỉ, sâu bệnh không ngơi
Theo thống kê từ Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh Nghệ An, tính đến ngày 19/6, diện tích lúa vụ Hè Thu mới gieo cấy chỉ đạt 51.902,3 ha, trong tổng số 77.500 ha theo kế hoạch sản xuất. Cụ thể, tại TP. Vinh, diện tích gieo trồng mới chỉ đạt 135,5/600 ha; thị xã Hoàng Mai đạt 120/600 ha; huyện Thanh Chương đạt 2.610,5/5.000 ha; huyện Nghi Lộc đạt 3.627/5.900 ha; và huyện Diễn Châu đạt 4.700/6.000 ha…
Vụ Xuân 2025, toàn tỉnh Nghệ An đã gieo cấy hơn 90.827 ha lúa. Nhiều diện tích lúa có sự xuất hiện của nạn chuột gây hại trên diện rộng với hơn 2.250 ha, trong đó, hơn 245 ha bị hại nặng. Toàn tỉnh có hơn 320 ha lúa bị bệnh đạo ôn, và gần 600 ha lúa nhiễm bệnh khô vằn; các loại bệnh đốm sọc vi khuẩn, bệnh bạc lá, dòi đục nõn, ốc bươu vàng, bọ xít đen đã phát sinh gây hại lúa rải rác tại nhiều địa phương như Diễn Châu, Yên Thành, Hưng Nguyên, Thanh Chương, Nam Đàn và TP. Vinh… Việc không cày ải và không xử lý sinh học sau mỗi vụ đã dẫn đến việc tàn dư mầm bệnh tích tụ ngày càng dày, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của dịch hại.
Theo Tiến sĩ Nguyễn Hữu Hiền, Trưởng Bộ môn Nông học, Viện Nông nghiệp và Tài nguyên, Trường Đại học Vinh, không thể phủ nhận rằng mô hình lúa tái sinh giúp nông dân tiết kiệm chi phí trong ngắn hạn. Bà con không cần cày bừa, không tốn tiền mua giống, không mất công cày cấy, và gần như không cần chăm sóc nhiều. Ở những địa phương thường xuyên bị ngập úng như Nam Đàn và Hưng Nguyên, việc tận dụng gốc rạ sau vụ Xuân để tái sinh là một phương án linh hoạt, giúp nông dân "thêm thắt" được phần nào. Thậm chí, lúa tái sinh còn có ưu điểm là giảm phát thải khí nhà kính, nhờ việc cắt giảm sử dụng máy móc, nhiên liệu và vật tư nông nghiệp, góp phần vào xu hướng nông nghiệp ít phát thải carbon.
“Tuy nhiên, về lâu dài, đây không phải là một hướng đi bền vững. Lúa tái sinh mọc lên từ phần gốc và thân đã suy yếu, dẫn đến khả năng quang hợp, đẻ nhánh và trổ bông kém. Điều này ảnh hưởng tiêu cực đến năng suất lúa và chất lượng gạo, đồng thời gia tăng nguy cơ tích tụ mầm bệnh cũng như tình trạng thoái hóa giống. Việc không cày bừa cũng đồng nghĩa với việc không cắt mầm sâu bệnh và không cải tạo đất, khiến đất nhanh chóng bạc màu và hệ sinh thái vi sinh vật bị xáo trộn. Nếu duy trì hình thức canh tác này qua nhiều vụ, nông dân không chỉ chịu suy giảm thu nhập mà còn phải đối mặt với những rủi ro dài hạn về an toàn thực phẩm và sự suy thoái của hệ canh tác.” - Tiến sĩ Hiền nhấn mạnh.
Ông Phan Duy Hải, Phó Chi cục trưởng Chi Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật Nghệ An, cho biết: “Việc để gốc rạ tái sinh lúa là hình thức canh tác thiếu kiểm soát. Hình thức này không chỉ làm gián đoạn lịch thời vụ mà còn tạo điều kiện cho dịch hại tồn lưu và lan rộng sang vụ sau. Các loại bệnh như rầy nâu, đạo ôn và khô vằn có thể phát triển mạnh hơn trên nền ruộng không được làm đất.”
“Lúa tái sinh chỉ nên được xem như giải pháp tạm thời, áp dụng trong những điều kiện bất khả kháng, không nên để trở thành tập quán sản xuất phổ biến. Về lâu dài, địa phương cần thúc đẩy các mô hình canh tác linh hoạt hơn, như mô hình cá - lúa kết hợp để bảo vệ hệ sinh thái đồng ruộng. Để xây dựng một nền nông nghiệp bền vững, chúng ta cần nhìn xa hơn lợi ích của một vụ mùa trước mắt.” - Ông Phan Duy Hải nhấn mạnh.
Không chỉ hại đất, còn phá vỡ chiến lược sản xuất
Nếu để tình trạng canh tác lúa tái sinh tự phát, kéo dài và thiếu kiểm soát thì không chỉ ảnh hưởng xấu tới vụ Hè Thu mà còn tạo hiệu ứng dây chuyền, phá vỡ toàn bộ chuỗi mùa vụ. Khi vụ chính bị xem nhẹ, người dân sẽ dần buông bỏ vụ Đông, dẫn đến sự đứt gãy trong sản xuất, giảm động lực tái đầu tư và làm mất cân đối toàn bộ hệ thống canh tác tại địa phương.
Theo ông Trần Anh Tuấn, Chủ tịch UBND xã Diễn Mỹ (H. Diễn Châu, Nghệ An), sản xuất lúa tái sinh có thể mang lại lợi ích kinh tế cho hộ gia đình do giảm chi phí sản xuất và không cần thuê nhân công. Tuy nhiên, khi xem xét ở quy mô rộng hơn, thói quen canh tác này có thể gây ra những tác động tiêu cực cho cộng đồng và nền kinh tế địa phương.
“Ví dụ, mỗi sào lúa tái sinh chỉ thu được chừng 70 kg, trong khi nếu gieo cấy vụ Hè Thu, năng suất có thể đạt từ 3,0 - 3,5 tạ/sào. Với hàng trăm hecta bị bỏ cấy để tận dụng lúa chét, tổng sản lượng bị mất là con số không hề nhỏ, kéo theo thiệt hại về thu nhập, ảnh hưởng đến chuỗi cung ứng và phá vỡ kế hoạch sản xuất lương thực của địa phương”. Ông Tuấn nhấn mạnh thêm rằng “hệ lụy là chuỗi sản xuất bị đứt đoạn, thu nhập của nông hộ giảm, trong khi mục tiêu phát triển cây vụ Đông thành mũi nhọn lại bị ảnh hưởng nghiêm trọng”.
Theo ông Lê Thế Hiếu, Phó Trưởng phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Diễn Châu: “Vấn đề hiện tại là chưa có mô hình thay thế khả thi và chưa có chính sách đủ mạnh để khuyến khích người dân từ bỏ lúa chét và chuyển sang mô hình khác hiệu quả hơn. Do đó, cần có sự vào cuộc mạnh mẽ từ cấp tỉnh và ngành nông nghiệp.”
Cần tái thiết thay vì tái sinh
Để giải quyết tận gốc bài toán “được một vụ – mất cả mùa vụ”, các chuyên gia cho rằng cần xây dựng mô hình canh tác thay thế có hiệu quả rõ ràng, phù hợp với từng vùng sinh thái.
Để giảm thiểu tình trạng tái sinh lúa không kiểm soát, Sở Nông nghiệp và Môi trường Nghệ An đang phối hợp với các cơ quan nghiên cứu để xây dựng các mô hình chuyển đổi vụ Hè Thu theo hướng hiệu quả và bền vững. Trong đó, mô hình cá - lúa sẽ được nhân rộng tại các vùng trũng thấp; còn ở vùng cao ráo, có điều kiện thâm canh tốt, đang khảo nghiệm luân canh lúa với cây màu ngắn ngày phù hợp với thời vụ Hè Thu. Những mô hình này có thể giúp người dân tận dụng đất đai, duy trì thu nhập ổn định mà không làm kiệt quệ đất, không phá vỡ thời vụ và giảm áp lực sâu bệnh cho vụ sau.
Mô hình cá – lúa tái sinh – vịt tại xóm Phúc Thọ (xã Diễn Mỹ, H. Diễn Châu) của anh Trình Văn Cảnh là một ví dụ điển hình. Thay vì để lúa tự tái sinh như nhiều hộ khác, anh đã chủ động thả hơn 1.000 con vịt và hàng trăm con cá rô phi trên diện tích 6 sào ruộng sau thu hoạch vụ Xuân.
Vịt và cá có nguồn thức ăn sẵn có từ đồng ruộng, như lúa tái sinh và côn trùng, giúp cải tạo đất và hạn chế sâu bệnh. Nhờ cách làm thông minh này, mỗi vụ, anh thu lãi trên 15 triệu đồng mà không phải đầu tư thêm giống lúa hay sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, đồng thời đất vẫn được “nghỉ ngơi”.
Tiến sĩ Nguyễn Hữu Hiền, Trưởng Bộ môn Nông học, Viện Nông nghiệp và Môi trường, Trường Đại học Vinh, khuyến nghị rằng các địa phương cần sớm thực hiện khảo nghiệm vi sinh vật cải tạo đất và phân bón hữu cơ sinh học để phục hồi tầng canh tác sau nhiều năm bạc màu. “Việc nông dân tự làm không sai, nhưng nếu không có can thiệp từ chính quyền và khoa học, thì ‘tái sinh’ sẽ trở thành vòng lặp của thoái hóa.”
Phát biểu tại Hội nghị triển khai đề án sản xuất trồng trọt vụ Hè Thu – Mùa năm 2025, ông Nguyễn Văn Đệ, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An, khẳng định rằng việc đảm bảo hiệu quả sản xuất trong vụ Hè Thu – Mùa cần được đặt trong tổng thể chuyển đổi nông nghiệp theo hướng bền vững. Ông nhấn mạnh: “Từng địa phương phải xây dựng kế hoạch sản xuất sát thực tiễn, bố trí thời vụ, cơ cấu giống và cây trồng phù hợp với điều kiện đất đai, nguồn nước và năng lực tổ chức. Những vùng không đảm bảo nước tưới suốt vụ, sản xuất không an toàn, năng suất thấp thì cần mạnh dạn chuyển đổi sang cây trồng khác ít cần nước hơn để đảm bảo hiệu quả.”
Ông Đệ cũng yêu cầu các ngành chức năng tăng cường áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, phát triển các vùng sản xuất nông sản theo tiêu chuẩn an toàn như VietGAP và hữu cơ, đồng thời hỗ trợ nông dân tổ chức lại sản xuất, liên kết với doanh nghiệp trong tiêu thụ nông sản. “Phải khai thác tối đa các nguồn lực, kể cả ngân sách địa phương, để thúc đẩy chuyển đổi mùa vụ một cách bài bản, khoa học, phù hợp với quy hoạch đất đai và chiến lược phát triển nông nghiệp sinh thái của tỉnh” - ông Đệ nhấn mạnh thêm.
Lúa “tái sinh” không xấu, nhưng khi nó vượt khỏi tầm kiểm soát và không còn là biện pháp tạm thời mà trở thành tập quán sản xuất, thì rủi ro sẽ không dừng lại ở một vụ. Cần có sự kết nối giữa người dân, nhà khoa học và nhà quản lý – để thay vì "tái sinh" tự phát, chúng ta hướng đến sự “tái thiết” chủ động và bền vững cho nền sản xuất nông nghiệp của địa phương.
