Được thêm một vụ hay mất cả mùa vụ?
Cánh đồng Thiên Tích của xóm Đông Mỹ, xã Diễn Mỹ (Diễn Châu, Nghệ An) rộng gần 10 ha vừa kết thúc vụ Xuân. Chưa kịp lắng xuống không khí mùa màng, những nhánh lúa xanh non đã bắt đầu mọc lên từ gốc rạ cũ. Không cần mua giống, không cần gieo hạt hay cày cấy, chỉ với một chút phân bón, người dân đã có ngay một "vụ" lúa... trời cho!
Với gần 5 sào đất (1 sào Trung Bộ = 500 m2) - mà theo lãnh đạo địa phương là thuận lợi cho việc trồng lúa, bà Nguyễn Thị Hương (xóm Đông Mỹ, xã Diễn Mỹ) cũng như các bà con trong làng, mua phân về bón cho diện tích lúa tái sinh, hay còn gọi là lúa chét, nhằm thu hoạch thêm một vụ mùa.
Bà Hương chia sẻ: "Sau khi gặt lúa Xuân xong, chỉ cần bón cho mỗi sào khoảng 1 kg phân bón tổng hợp, gặp thời tiết thuận lợi, cây lúa phát triển rất nhanh. Mỗi sào thu hoạch được khoảng 40 - 60 kg lúa mà không cần cày bừa, không cần mua giống hay bỏ tiền công thuê cấy; tính ra lãi khoảng 400 - 600 nghìn đồng/sào."
Bà Hoàng Thị Tính, cùng trú tại xóm Đông Mỹ, cho biết: “Nhà tôi có hai ông bà già, con cái thì đi làm công nhân và làm ăn xa nên không có người làm. Nếu cấy thì tiền thuê cày, thuê cấy lại tốn rất nhiều. Vì vậy, gia đình tôi cứ để lúa chét mọc lên, gặt được bao nhiêu thì lấy bấy nhiêu, không đặt nặng về năng suất.”
Bà Nguyễn Thị Định, xóm 3, xã Diễn Yên (H. Diễn Châu) đang thu hoạch lúa chét.
Tại xã Diễn Yên (H. Diễn Châu), việc người dân bỏ cấy vụ Hè Thu và tận dụng gốc rạ của vụ Xuân để thu hoạch vụ lúa tái sinh cũng đã xuất hiện từ nhiều năm nay.
Bà Nguyễn Thị Định, nông dân xóm 3, xã Diễn Yên, cho hay: “Chỉ cần cắt sát gốc rạ, tháo nước, bón phân mà không cần chăm sóc thêm vẫn có lúa thu hoạch. Đã 4 năm nay, gia đình tôi không còn cấy vụ Hè Thu mà tận dụng lại 7 sào từ vụ Xuân để thu hoạch lúa chét. Chỉ phải bỏ tiền mua khoảng 7 - 8 kg đạm, nhưng mỗi sào thu hoạch được khoảng 50-60 kg lúa tùy năm, không tốn nhiều chi phí mà vẫn có thu nhập.”
Theo thống kê của xã Diễn Yên, diện tích cấy lúa vụ Xuân của xã là hơn 200 ha nhưng vụ Hè Thu, bà con chỉ gieo cấy mới trên diện tích khoảng 10-15 ha, phần còn lại được để "tận thu" lúa tái sinh mà không gieo cấy vụ mới.
Tương tự, tại huyện Quỳnh Lưu, nơi có tỷ lệ hộ sản xuất nông nghiệp chiếm tới 80%, mô hình lúa tái sinh cũng được xem là “phương án tình thế” cho những gia đình không kịp làm vụ Hè Thu hoặc thiếu nhân công.
Đang thu hoạch 6 sào lúa chét tại cánh đồng Cồn Điếm, bà Hồ Thị Được, trú tại xóm 2, Thuận Hóa, xã Quỳnh Diễn, cho biết: “Gia đình tôi chỉ có hai ông bà đều tuổi cao, việc cày cấy rất mất công và tốn tiền thuê. Như các chú thấy, hiện nay, việc cấy, cày, gặt, bơm thuốc gần như 100% là thuê, khiến chi phí tăng cao. Vì vậy, nhà tôi quyết định nuôi lúa chét, thu hoạch được hạt nào hay hạt ấy.”
Đối với nhiều hộ, đặc biệt là các gia đình chỉ có người già hoặc gia đình thiếu lao động, lúa tái sinh trở thành phương án tiết kiệm trong bối cảnh giá vật tư nông nghiệp leo thang.
Theo ông Lê Văn Thảo, Chủ tịch UBND xã Quỳnh Diễn (H. Quỳnh Lưu, Nghệ An), toàn xã có 190 ha đất dành cho sản xuất lúa Hè Thu. Tuy nhiên, hiện nay chỉ có khoảng gần 10 ha được người dân cấy theo thời vụ, còn lại khoảng 180 ha là để thu hoạch lúa chét (dù xã đã tổ chức họp dân để tuyên truyền về việc không để lúa chét tràn lan, để đảm bảo đạt năng suất và yêu cầu của vụ Hè Thu theo chỉ đạo của UBND tỉnh).
Tình trạng tự phát này cũng đang diễn ra ở nhiều địa phương khác trên địa bàn tỉnh Nghệ An. Thậm chí, ở một số nơi, các hợp tác xã phải cắm nêu giữ ruộng và điều tiết nước để bà con có thể chủ động tận dụng lúa chét.
Cái lợi trước mắt, cái hại sau lưng
Dưới góc độ kỹ thuật, mô hình lúa tái sinh tiềm ẩn nhiều rủi ro. Cây lúa mọc từ gốc cũ thường yếu, đẻ nhánh kém, phát triển không đồng đều và cho năng suất thấp. Theo đánh giá của Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh Nghệ An, năng suất trung bình của lúa tái sinh chỉ đạt từ 1,0 - 1,3 tạ/sào, với điều kiện chăm sóc tốt và không bị ảnh hưởng bởi máy móc cơ giới hóa trong quá trình thu hoạch. Trong khi đó, gieo cấy lại có năng suất đạt từ 3,0 - 4,0 tạ/sào đối với vụ Hè Thu. Đặc biệt, lúa tái sinh phát triển không đồng đều, khiến việc thu hoạch chủ yếu phải thực hiện bằng phương pháp thủ công, khó áp dụng cơ giới hóa, từ đó làm tăng chi phí sản xuất.
Song, điều đáng lo ngại nhất không chỉ nằm ở năng suất mà còn ở nguy cơ phát sinh, phát tán sâu bệnh và thoái hóa đất. Kỹ sư Nguyễn Thị Phương, nguyên cán bộ kỹ thuật của Công ty Cổ phần Vật tư nông nghiệp Nghệ An, cho biết: “Gốc rạ sau gặt là nơi lưu trú lý tưởng cho rầy nâu và nấm gây bệnh đạo ôn, bạc lá... Việc không làm đất lại, không xử lý mầm bệnh mà để lúa tái sinh từ nền đất cũ chẳng khác nào nối dài vòng đời của dịch hại. Thêm vào đó, việc không cho ruộng "nghỉ", không cày ải, bổ sung hữu cơ và cải tạo dinh dưỡng sẽ dẫn đến bạc màu đất, mất cấu trúc tầng canh tác, ảnh hưởng trực tiếp đến những vụ lúa chính sau này."
Một tập quán sản xuất cần được xem lại
Ở một số nơi, việc sản xuất vụ lúa chét với những "ưu thế" trước mắt của nó trong canh tác và lợi nhuận đang dần trở thành thói quen sản xuất của bà con nông dân. Việc người dân tự để lúa mọc lại từ gốc rạ, không tuân theo lịch thời vụ và không có giám sát kỹ thuật, đang khiến đồng ruộng bị “tự phát hóa”.
Sở Nông nghiệp và Môi trường Nghệ An cũng đã ghi nhận hiện tượng này. Theo bà Võ Thị Nhung, Phó Giám đốc Sở: “Chúng tôi không khuyến cáo người dân để lúa tái sinh một cách đại trà, vì đây không phải là mô hình sản xuất hiệu quả và không thể thay thế cho các vụ chính. Việc tận thu lúa chét chỉ mang lại sản lượng thấp, không đảm bảo chất lượng, đồng thời tiềm ẩn nhiều nguy cơ về sâu bệnh, thoái hóa đất và phá vỡ cơ cấu mùa vụ.”
"Về mặt quản lý nhà nước, nếu diện tích lúa tái sinh gia tăng mà không có giám sát, sẽ gây khó khăn lớn trong việc hoàn thành chỉ tiêu sản lượng lương thực của toàn tỉnh trong vụ Hè Thu - Mùa. Đây là mục tiêu quan trọng để đảm bảo an ninh lương thực địa phương và đáp ứng các yêu cầu xuất khẩu, chế biến,” bà Nhung cho biết thêm.
Đừng để “cộng thêm một vụ” thành “trừ đi cả mùa”
Việc tận dụng tài nguyên để sản xuất lúa tái sinh có thể mang lại lợi ích ngắn hạn, như giảm chi phí sản xuất và đầu tư, cũng như tiết kiệm công chăm sóc. Tuy nhiên, nếu không được quản lý đúng cách, sẽ dẫn đến những rủi ro nghiêm trọng, như phát tán sâu bệnh, thoái hóa đất và giảm năng suất trong tương lai.
Cần phải cân nhắc giữa lợi ích trước mắt và sự bền vững lâu dài của hệ sinh thái nông nghiệp. Xem lúa tái sinh như một phương pháp sản xuất mặc định sẽ không đảm bảo hiệu quả bền vững. Thay vào đó, sản xuất nông nghiệp hiện đại cần bắt đầu từ "tái thiết" – thay đổi tư duy, cải tiến phương pháp và xây dựng chính sách đồng hành phù hợp.
Tận dụng tài nguyên không xấu, nhưng nếu việc này đánh đổi sự bền vững và môi trường sinh thái thì cần phải xem xét lại. Những cánh đồng mọc lên từ gốc rạ cũ, nếu thiếu sự quản lý và định hướng rõ ràng, có thể trở thành ổ chứa sâu bệnh, điểm nghẽn canh tác và mầm mống cho nhiều hậu quả tiêu cực trong tương lai.
Kỳ 2: Khi đất "mệt" và cái giá phải trả
