Loài cây cổ thụ giữa đại ngàn
Cây sa mu dầu (tên khoa học: Cunninghamia konishii Hayata) là loài lá kim quý hiếm thuộc họ Hoàng đàn (Cupressaceae). Tại Việt Nam, loài cây này có phân bố rất hẹp, chủ yếu ở các tỉnh miền Trung, trong đó có Nghệ An. Theo Sách Đỏ Việt Nam và Danh lục Đỏ của IUCN, sa mu dầu nằm trong nhóm Nguy cấp (EN - Endangered), có nguy cơ tuyệt chủng nếu không được bảo vệ nghiêm ngặt.
Tại Nghệ An, sa mu dầu sinh trưởng chủ yếu ở độ cao trên 1.000 m, nơi có khí hậu ẩm mát và mưa nhiều quanh năm. Tại Pù Hoạt – một trong những vùng rừng nguyên sinh còn lại của Việt Nam – loài cây này tồn tại dưới dạng quần thể cổ thụ, với nhiều cây có tuổi đời trên 200 năm, đường kính thân lên tới 2 m và cao từ 40 - 50 m. Chúng phân bố tại các xã Hạnh Dịch, Nậm Giải và Tri Lễ, trong vùng lõi của khu bảo tồn.
Người dân địa phương, đặc biệt là đồng bào dân tộc Thái, gọi cây này là “Lông Lênh” – coi như một loài cây thiêng. Đối với họ, sa mu dầu không chỉ là một loại gỗ quý, mà còn là biểu tượng của rừng già. Năm 2016, quần thể 56 cây sa mu dầu cổ thụ quý tại xã Hạnh Dịch (huyện Quế Phong) đã được Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam công nhận là Cây Di sản Việt Nam, khẳng định giá trị sinh học và văn hóa đặc biệt của loài cây này.
Bảo tồn với phát triển bền vững
Mặc dù đã được xếp vào danh sách loài nguy cấp, sa mu dầu vẫn đối mặt với nhiều rủi ro: diện tích rừng bị suy giảm, khai thác trái phép, và điều kiện tự nhiên khắc nghiệt cản trở quá trình tái sinh tự nhiên. Việc nhân giống và trồng mới cũng gặp khó khăn, bởi hạt sa mu dầu khó nảy mầm, tỷ lệ sống sót thấp, và cây con phát triển chậm, yêu cầu môi trường sinh thái phù hợp. Một thách thức lớn khác là địa hình rừng núi hiểm trở, nơi sa mu dầu phân bố thường ở vùng cao trên 1.200 m, xa khu dân cư và khó tiếp cận. Việc khảo sát, thu thập mẫu giống, hay vận chuyển cây con ra vào rừng đều cần sự kiên trì và công phu.
Nhờ sự phối hợp giữa các nhà khoa học, cán bộ bảo tồn và người dân địa phương, công tác bảo tồn loài cây quý này tại đã có những bước chuyển tích cực. Từ năm 2020, Ban quản lý Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt đã hợp tác với Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga tiến hành các nghiên cứu chuyên sâu nhằm phục hồi và bảo tồn sa mu dầu. Trong đó, trọng tâm là khảo sát các quần thể cây gốc, thu thập mẫu ADN để phân tích đa dạng di truyền và xác định vùng phân bố thích hợp.
Kết quả nghiên cứu đã xác định những điều kiện sinh thái lý tưởng cho sa mu dầu phát triển, bao gồm: độ cao từ 1.200 - 1.800 m, đất ẩm, tầng dày, ánh sáng tán xạ, và độ che phủ rừng cao. Đây là cơ sở để xây dựng bản đồ phân bố tiềm năng, phục vụ quy hoạch các khu vực nhân giống và phục hồi.
Cùng với đó, nhóm nghiên cứu cũng đã thử nghiệm nhân giống cây từ hạt và giâm cành (phương pháp gieo hạt vẫn là chủ yếu). Hạt được thu từ các quả rụng vào cuối năm, sau đó trải qua nhiều công đoạn xử lý như ngâm, ủ, sàng lọc, và gieo trên luống đất mịn. Cây con sau 20 ngày bắt đầu mọc mầm và được chăm sóc trong vườn ươm trong khoảng 8 - 12 tháng.
Tính đến năm 2022, Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt đã trồng thử nghiệm thành công hơn 1.500 cây sa mu dầu giống, trong đó có 500 cây được Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga hỗ trợ, số còn lại do cán bộ tự ươm giống từ hạt. Cây được trồng phân tán tại các điểm rừng phù hợp và được theo dõi sát sao về tỷ lệ sống cũng như mức độ sinh trưởng.
Con đường sa mu dầu - điểm sáng trong nỗ lực bảo tồn
Một điểm sáng trong nỗ lực bảo tồn là mô hình “Con đường sa mu dầu” tại bản Piềng Lâng, xã Nậm Giải. Tại đây, người dân được vận động trồng và chăm sóc cây sa mu ngay trước cửa nhà. Hơn 180 cây sa mu đã được trồng dọc đường vào bản, không chỉ góp phần giữ gìn giống loài thực vật quý mà còn tạo cảnh quan xanh mát, thúc đẩy du lịch sinh thái cộng đồng.
Theo ông Nguyễn Văn Sinh – Giám đốc Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt: “Để công tác bảo tồn đạt hiệu quả lâu dài, cần kết hợp hài hòa giữa khoa học, chính sách và cộng đồng. Cụ thể, cần có cơ chế hỗ trợ người dân trong việc trồng và chăm sóc cây giống, đồng thời gắn việc bảo tồn với phát triển sinh kế. Điều này có thể thực hiện thông qua việc trồng cây sa mu dầu ven đường, trong khuôn viên nhà ở, khu du lịch sinh thái, hoặc trong các chương trình trồng rừng thay thế. Hiện nay, đơn vị đang đề xuất xây dựng mô hình "Làng sinh thái bảo tồn Sa mu dầu", trong đó cộng đồng vừa là chủ thể gìn giữ giống cây quý, vừa hưởng lợi từ hoạt động du lịch, giáo dục môi trường và thương hiệu bản địa gắn với cây di sản.”
“Bên cạnh đó, việc tiếp tục nghiên cứu sâu về kỹ thuật nhân giống, bảo tồn gene, cùng với mở rộng hợp tác với các tổ chức trong và ngoài nước cũng là hướng đi cần thiết để bảo vệ loài cây quý này trước biến đổi khí hậu và áp lực phát triển.” - Giám đốc Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt chia sẻ thêm.
Sa mu dầu – biểu tượng của rừng già Pù Hoạt – không chỉ là một loài cây quý hiếm có giá trị sinh học cao, mà còn là hình ảnh gắn liền với văn hóa bản địa và sự kiên cường của thiên nhiên Xứ Nghệ. Những nỗ lực không mệt mỏi của các nhà khoa học, cán bộ bảo tồn và người dân đang góp phần viết tiếp câu chuyện hồi sinh cho loài cây di sản, gìn giữ báu vật rừng xanh cho thế hệ mai sau.
