Sụt giảm đất canh tác và khoảng xanh
Mới đây, tại hội thảo “Nông nghiệp đô thị - Giải pháp phát triển không gian xanh” do Báo Kinh tế & Đô thị tổ chức, các chuyên gia đã nêu ra các lo ngại về vấn đề sụt giảm đất nông nghiệp trước tốc độ đô thị hóa của Việt Nam, nhất là tại TP.HCM. Điều này sẽ gây ra những “khoảng trống” về lương thực, thực phẩm và sự thiếu hụt về không gian xanh tại các khu đô thị.
Theo chia sẻ của ông Lại Thành Nam - Chủ tịch Liên hiệp Khoa học Công nghệ xanh Việt Nam, không gian xanh đô thị tại Việt Nam đang thiếu hụt nghiêm trọng, đặc biệt ở các thành phố lớn như Hà Nội và TP.HCM, gây ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường sống và sức khỏe cộng đồng. Sự phát triển đô thị nhanh chóng dẫn đến mật độ xây dựng cao, giảm diện tích đất dành cho cây xanh. Tiêu chuẩn quốc tế khuyến nghị mỗi người dân đô thị nên có 10 - 15 m2 cây xanh, nhưng các đô thị lớn tại Việt Nam chỉ đạt ở mức mỗi người 3 m2 cây xanh, chưa đạt mức tối thiểu.
Tương tự, Tiến sĩ Vũ Thị Quyền - Trưởng ngành CNSH (Trường Đại học Văn Lang) cho biết, tại TP.HCM áp lực đô thị hóa và sự thiếu hụt nghiêm trọng các mảng xanh. Cụ thể, chỉ tiêu cây xanh công cộng tại TP.HCM chỉ đạt 0,49 m2/người (năm 2019), thấp hơn rất nhiều so với tiêu chuẩn quy hoạch và tiêu chuấn quốc tế. Các khu vực nội thành cũ (13 quận) có trên 70% diện tích là bề mặt không thấm/bê tông hóa. Hoạt động nông nghiệp tại TP.HCM chiếm tỉ trọng nhỏ và chủ yếu tập trung ở 5 huyện ngoại thành (cũ) như: Cần Giờ, Nhà Bè, Bình Chánh, Hóc Môn và Củ Chi.
Theo Tiến sĩ Trần Đình Lý - Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Nông Lâm TP.HCM, tại TP.HCM hiện có khoảng 0,55 m2 mảng xanh công cộng/người - một con số rất khiêm tốn nếu so sánh với khu vực và thế giới như: Singapore là 66 m2/người, Kuala Lumpur là 23 m2/người, Tokyo là 10-12 m2/người, Bangkok là 7 m2/người... Sự chênh lệch này phản ánh rõ ràng khoảng cách về quy hoạch - quản lý - đầu tư - chính sách - và nguồn nhân lực cho lĩnh vực xanh hóa đô thị.
Tiến sĩ Trần Đình Lý cho biết thêm: “Dù giai đoạn 2020-2025 TP.HCM đã trồng mới hơn 42.500 cây và phát triển thêm 237 ha công viên, nhưng tốc độ tăng trưởng vẫn chưa theo kịp nhu cầu. Đây chính là nền tảng để chúng ta đặt vấn đề tái thiết lập bản sắc đô thị theo hướng bền vững hơn”.
Trong khi đó, Tiến sĩ Nguyễn Đăng Nghĩa - chuyên gia nông nghiệp cho biết, hiện nay, các thành phố trực thuộc Trung ương như TP Hà Nội, TP.HCM, TP Đà Nẵng, TP Hải Phòng, TP Cần Thơ và các đô thị loại I trong thời gian qua có xu hướng mở rộng không gian từ trung tâm lõi đô thị ra ngoại vi. Số lượng người dân ở khu vực đô thị ngày một tăng trong khi diện tích đất sản xuất nông nghiệp ngày càng bị thu hẹp, việc chuyển đổi cây trồng, vật nuôi và áp dụng công nghệ mới vào sản xuất nông nghiệp để tăng sản lượng, tăng giá trị cao trên đơn vị diện tích là vấn đề mang tính tất yếu và cấp bách.
Kết quả thống kê của Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ NN&MT) qua các năm cho thấy do có sự chuyển đổi mục đích sử dụng, điều chỉnh quy hoạch nên bình quân trong 3 năm (2019-2021) diện tích đất nông nghiệp tại các thành phố trực thuộc Trung ương đều giảm, trong đó giảm nhiều nhất là TP Hà Nội giảm 661 ha, TP Hải Phòng giảm 251 ha, TP Đà Nẵng giảm 138 ha, TP.HCM giảm 170 ha, TP Cần Thơ giảm 90 ha.
“Theo số liệu từ Tổng cục Thống kê năm 2022, diện tích đất nông nghiệp bình quân theo đầu người của các thành phố lớn dao động từ 0,01 ha/người (TP.HCM) đến 0,09 ha/người (TP Cần Thơ), nhỏ hơn gấp nhiều lần so với trung bình của cả nước 0,28 ha/người. Một bộ phận lao động trong nông nghiệp mất đất sản xuất, thiếu việc làm; dân cư từ nông thôn chuyến về đô thị để tìm kiếm việc làm, làm gia tăng nhu cầu về lương thực, thực phẩm. Đây là nguy cơ lớn đe dọa an ninh lương thực và sự phát triển ổn định nông nghiệp của các thành phố lớn nên yêu cầu đòi hỏi cần phải phát triển nông nghiệp đô thị” - Tiến sĩ Nguyễn Đăng Nghĩa cho biết thêm.
Sẽ xây dựng chiến lược dài hạn
Từ thực tế này cùng với những kinh nghiệm phát triển nông nghiệp đô thị mà các quốc gia trên thế giới đã đạt được, Tiến sĩ Nguyễn Đăng Nghĩa đã đưa ra một số gợi ý quan trọng cho việc xây dựng chiến lược và mô hình phát triển nông nghiệp đô thị tại Việt Nam nói chung và TP.HCM nói riêng.
Theo đó, đầu tiên là cần phải xây dựng chiến lược phát triển nông nghiệp đô thị có tính chất dài hạn, phù hợp với quy hoạch phát triển ở các khu đô thị và tốc độ đô thị hóa, xu hướng di cư của người dân ra các khu vực thành thị. Đồng thời, cần có các chính sách, các chương trình phát triển nông nghiệp đô thị để ứng dụng các công nghệ hiện đại, kỹ thuật tiên tiến vào sản xuất.
Bên cạnh đó, cần có sự kết hợp chặt chẽ giữa khu vực tư nhân và nhà nước trong phát triển nông nghiệp đô thị và hơn nữa, việc sử dụng tối đa các không gian ở đô thị để sản xuất nông nghiệp nhằm mang lại hiệu quả kinh tế cao, mang lại môi trường sống xanh cho người dân đô thị cũng là kinh nghiệm mà các nước trên thế giới đã thực hiện thành công.
Đồng quan điểm, ông Lại Thành Nam - Chủ tịch Liên hiệp Khoa học Công nghệ xanh Việt Nam cho rằng giải pháp phát triển không gian xanh bao gồm quy hoạch hợp lý, ứng dụng công nghệ xanh, và tăng cường sự tham gia của cộng đồng để tạo ra môi trường sống bền vững và lành mạnh.
Từ đó, ông Lại Thành Nam đề xuất các nhóm giải pháp cụ thể nhằm phát triển không gian xanh trong đô thị. Trong đó nhóm quy hoạch và thiết kế đô thị xanh gồm: Tăng diện tích cây xanh công cộng; Trồng các cây dược liệu quanh nhà để tạo không gian xanh và tiện dụng trong sinh hoạt; Phát triển không gian xanh đa tầng, trong đó có thể kết hợp cây xanh mặt đất với cây xanh trên mái, tường đứng, ban công để tối ưu hóa diện tích...
Về thực trạng chính sách phát triển nông nghiệp đô thị tại TP.HCM, Thạc sĩ Vũ Ngọc Đăng - Chi cục trưởng Chi cục Phát triển nông thôn TP.HCM chia sẻ, sau 06 năm thực hiện Nghị định số 98/2018/NĐ-CP (Nghị định 98), chính sách khuyến khích phát triển hợp tác, liên kết trong sản xuất và tiêu thụ sản phấm nông nghiệp đã thực sự đi vào cuộc sống. Tại TP.HCM mới - vùng kinh tế hợp nhất giữa TP.HCM, Bình Duơng và Bà Rịa - Vũng Tàu, chính sách này đã góp phần quan trọng trong việc kết nối sản xuất, chế biến, tiêu thụ, hình thành nên những chuỗi giá trị nông nghiệp đô thị từng bước hiện đại, gắn với đặc trưng từng vùng.
TP.HCM đã ban hành Nghị quyết nhằm cụ thể hóa các nội dung hỗ trợ tại Nghị định 98, trong đó tập trung các nội dung như: chi phí tư vấn xây dựng liên kết, hỗ trợ hạ tầng phục vụ liên kết, hỗ trợ xây dựng mô hình liên kết điểm, hỗ trợ giống, vật tư, bao bì, nhãn mác sản phấm, hỗ trợ áp dụng quy trình kỹ thuật và quản lý chất lượng đồng bộ theo chuỗi, thực hành sản xuất nông nghiệp tốt (VietGAP).
Để tiếp tục triển khai hiệu quả Nghị định 98, trong thời gian tới, TP.HCM xác định một số hướng đi và giải pháp chủ yếu. Trong đó, hoàn thiện cơ chế, chính sách và quy hoạch vùng liên kết như kiến nghị Bộ Nông nghiệp và Môi trường sớm điều chỉnh Nghị định 98 theo hướng mở rộng đối tượng, tăng mức hỗ trợ, ưu tiên mô hình liên kết vùng ven biển và vùng công nghiệp đô thị.
Phát triển các mô hình liên kết gắn với chuyển đổi xanh và kinh tế tuần hoàn, trong đó khuyến khích đầu tư nông nghiệp công nghệ cao, sản xuất theo chuỗi giá trị xanh. Hỗ trợ hợp tác xã chuyển đổi số, ứng dụng phần mềm quản lý, truy xuất nguồn gốc và giao dịch trực tuyến. Tăng cường năng lực cho các chủ thể liên kết như đào tạo chuyên sâu về quản lý, kỹ thuật, tài chính cho cán bộ hợp tác xã, tổ hợp tác. Xây dựng cơ chế liên kết doanh nghiệp đầu tàu - hợp tác xã - hộ dân nhằm bảo đảm đầu ra bền vững.
Đẩy mạnh xúc tiến thương mại, xây dựng thương hiệu nông sản, trong đó xây dựng sàn giao dịch nông sản điện tử của TP.HCM mới, kết nối cung - cầu nội địa và xuất khẩu. Phát triển thương hiệu nông sản đặc trưng gắn với chỉ dẫn địa lý và du lịch sinh thái. Tăng cường giám sát, đánh giá và nhân rộng mô hình hiệu quả bằng cách sơ kết, đánh giá định kỳ hàng năm, khen thưởng kịp thời mô hình tiêu biểu; nhân rộng chuỗi liên kết thành công và huy động các nguồn lực xã hội hóa và hợp tác quốc tế.
Thạc sĩ Vũ Ngọc Đăng cũng cho biết thêm, đối với TP.HCM mới - đô thị đặc biệt, có biển, công nghiệp và nông nghiệp - phát triển liên kết nông sản không chỉ là nhiệm vụ kinh tế, mà còn là chiến lược đảm bảo an ninh lương thực, phát triển xanh và bền vững. Với tinh thần đó, Chi cục Phát triển nông thôn sẽ tham mưu Sở Nông nghiệp và Môi trường, UBND TP.HCM phối hợp chặt chẽ với các Bộ, ngành, đồng hành cùng doanh nghiệp, hợp tác xã và nông dân để đưa chính sách liên kết trở thành động lực quan trọng cho nền nông nghiệp đô thị - sinh thái - thông minh của TP.HCM mới.
