Khoảng 4.000 loài đã được xác định
Nhìn vào lịch sử tiến hóa sinh học, loài rắn xuất hiện trên Trái đất sớm hơn con người rất nhiều. Nhà khoa học Pascal Title tại Đại học Stony Brook (New York, Hoa Kỳ) cho biết: “Rắn có thể được ví như vụ nổ Big Bang trong vũ trụ học. Sự phát triển và mở rộng đáng kể về tính đa dạng và hệ sinh thái của chúng có lẽ liên quan đến một số sự kiện quan trọng trong lịch sử tiến hóa của loài bò sát này.”
Nghiên cứu của ông và cộng sự, được đăng tải trên Tạp chí Science, chỉ ra rằng có những yếu tố đã thúc đẩy một số động vật tiến hóa đa dạng thành nhiều loài khác nhau. Những yếu tố này cũng góp phần vào khả năng sinh tồn mạnh mẽ của chúng, ngay cả trong những thời kỳ xảy ra các sự kiện tuyệt diệt.
Trong nghiên cứu, các nhà khoa học đã tập trung vào một số loài bò sát có vảy, bao gồm cả rắn và thằn lằn. Riêng hai nhóm này có tổng cộng khoảng 11.000 chủng loài khác nhau. Trong số đó, rắn chiếm một phần đáng kể với khoảng 4.000 loài đã được xác định, từ những loài rắn biển có nọc độc, rắn khổng lồ, cho đến những loài chỉ ăn kiến và côn trùng dưới lòng đất.
Loài “mèo không chân” kiểm soát quần thể chuột
Rắn còn được mệnh danh là "mèo không chân" vì chúng ăn thịt chuột. Chúng là kẻ thù tự nhiên của chuột và có khả năng ngăn chặn sự bùng phát của quần thể chuột một cách hiệu quả.
Chuột trực tiếp phá hoại đồng cỏ và hoa màu, đồng thời là mối đe dọa vô hình đối với con người. Chúng có thể mang theo những mầm bệnh truyền nhiễm, dẫn đến các đợt bùng phát dịch bệnh. Một trong những ví dụ điển hình là "Cái chết đen," tên gọi của đại dịch hạch xảy ra ở châu Á và châu Âu vào thế kỷ XIV, với đỉnh điểm là từ năm 1346 - 1351 ở châu Âu. Ước tính có khoảng 75 đến 200 triệu người đã thiệt mạng trong đại dịch này, tương đương với 30% - 60% dân số châu Âu (tức khoảng 25 đến 50 triệu người). Đại dịch này được coi là một trong những thảm họa chết chóc nhất trong lịch sử nhân loại, làm giảm dân số toàn cầu từ khoảng 450 triệu người xuống còn 350 - 375 triệu người vào năm 1400.
Ngoài ra, chuột còn phá hoại đồ đạc, quần áo, nhà cửa, cũng như gây thiệt hại cho bờ kè sông, cánh đồng ngũ cốc và đồng cỏ, dẫn đến tổn thất kinh tế đáng kể hàng năm. Hiện tượng đoản mạch và cháy nổ thường xảy ra do chuột gặm nhấm dây điện. Một lượng lớn thuốc diệt chuột đã gây ra tình trạng đầu độc, thương tật hoặc tử vong cho nhiều loài động vật, gia súc và cả con người.
Rắn chính là tác nhân quan trọng trong việc kiềm chế sự phát triển “mất trật tự” của chuột. Hầu hết các loài rắn đều là kẻ thù tự nhiên của chuột. Ví dụ, một con rắn cạp nia nhiều sọc có thể nuốt tới 130 con chuột trong một năm. Rắn chuột có khả năng diệt từ 4 đến 6 con chuột cùng một lúc, với tổng số lượng khoảng 200 con chuột mỗi năm. Đặc biệt, một con rắn hổ mang có thể ăn tới 300 con chuột mỗi năm. Rắn bắt chuột hiệu quả hơn mèo, vì chúng có thể chui sâu vào hang và đuổi theo chuột, không cho chúng có đường thoát.
“Người bạn” đồng hành của nhà khoa học, nghệ sĩ và người nông dân
Ngoài việc kiểm soát sự phát triển của chuột, rắn còn đóng vai trò quan trọng trong các chức năng khác. Chẳng hạn, rắn mối chuyên ăn mối, giúp ngăn chặn thiệt hại cho các tòa nhà và đồ nội thất bằng gỗ. Nhiều loài trong họ rắn hổ mây cũng chuyên ăn các loài sên và ốc sên gây hại cho nông nghiệp. Ngoài ra, nhiều loài rắn đóng vai trò quan trọng trong việc tiêu diệt loài gặm nhấm và sâu bệnh trong các hệ sinh thái như rừng, đồng cỏ,...
Hình dạng thuôn gọn, phương thức di chuyển đa dạng của rắn, cùng với lưỡi chia đôi, hố mũi và các cơ quan cảm giác phát triển, đã tạo ra nhiều cảm hứng cho các nhà nghiên cứu. Nhiều công nghệ hiện đại, như tên lửa Sidewinder, máy đo bức xạ nhiệt, và các thiết kế tàu hỏa, máy bay, tàu ngầm, đều được lấy cảm hứng từ hình dạng, cấu trúc và chức năng sinh lý của loài rắn.
Rắn được coi là động vật chỉ thị môi trường. Ví dụ, trong việc dự đoán động đất, rắn có thể đưa ra những phản ứng bất thường sớm nhất, nhạy bén nhất và chính xác nhất so với nhiều loài động vật khác như mèo, chuột, chó và cú. Rắn cũng rất nhạy cảm với những thay đổi về áp suất không khí, do đó, việc quan sát sự thay đổi trong hoạt động của chúng có thể giúp dự báo thời tiết kịp thời. Hiện nay, các nghiên cứu đang được tiến hành nhằm áp dụng rắn vào công tác giám sát môi trường và phát hiện ma túy.
Rắn có trí nhớ rất tốt. Chúng không chỉ nhớ ơn mà còn có thể “ôm hận”. Chúng có khả năng xác định chính xác những cá nhân đã gây tổn thương cho mình và sẽ chờ đợi cơ hội để trả thù rất lâu sau đó. Khi có sự xâm phạm đến đồng loại, rắn đôi khi tấn công theo nhóm. Tuy nhiên, chúng cũng có thể đáp lại lòng tốt. Rắn rất nhạy cảm với âm nhạc. Ngay từ thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên, nghề dụ rắn đã xuất hiện ở Ấn Độ. Trong điệu “sáo rắn” do “người rắn” biểu diễn, những con rắn múa một cách uyển chuyển và duyên dáng, tạo nên một cảnh tượng hấp dẫn.
Những con rắn không độc được cư dân trên đảo Flores của Indonesia nuôi dưỡng, có thể làm việc trên đồng ruộng cùng với chủ nhân của chúng. Sau khi hạt được gieo xuống đất, rắn sẽ ở lại để xua đuổi chim rừng ăn hạt; khi quả trên cây chín, rắn sẽ trèo lên cành, vẫy đuôi và gõ xuống những quả chín.
